ΤΑ ΣΤΑΦΙΔΙΚΑ ΤΗΣ ΗΛΕΙΑΣ 1827-1997
1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ
“Κιουτσούκ Μισιρί” (Μικρά Αίγυπτος), φώναξε το 1825 ο Ιμπραήμ όταν κατέλαβε με τα στρατεύματά του την Ηλεία. Από την εποχή εκείνη η περιφέρεια προκαλούσε το θαυμασμό και το ενδιαφέρον με τις προσοδοφόρες εκτάσεις της, παρότι η μισή έκταση του κάμπου της καλυπτόταν από το δάσος της Μανωλάδας και έλη.
Κατά τον καιρό της Τουρκοκρατίας, στην περιφέρεια αυτή της Πελοποννήσου, τα προϊόντα ήσαν ελάχιστα, και ως είδη και ως ποσότητα, για το βίο των σκλάβων και γίνονταν ακόμη ελάχιστα με τη φορολογία της δεκάτης(1) από τους Τούρκους.
Τα γνωστότερα είδη ήσαν το σιτάρι, το αραποσίτι και τα άλλα δημητριακά και, σε περιορισμένη ποσότητα, το κρασί, το βαμβάκι και το μετάξι.
Το προϊόν της σταφίδας ήταν άγνωστο εκείνη την εποχή και μόνο μετά την απελευθέρωση (1827) εμφανίστηκε το είδος αυτό, στην αρχή της καλλιέργειάς του, στα σύνορα της Αρχαιοήλιδας.
Άγνωστη παραμένει η προέλευση του είδους αυτού της σταφιδαμπέλου, αλλά μπορεί να υποτεθεί ότι προήλθε από την Τουρκία, με δεδομένη την επί τετρακόσια χρόνια σχεδόν τουρκοκρατία. Παρέμενε ίσως άγνωστο στο Ελληνικό κοινό λόγω του ότι ήταν σπάνιο ανάμεσα στις τουρκικές αμπελοκαλλιέργειες.
Η σταφίδα άρχισε να καλλιεργείται συστηματικά και σε μεγάλες εκτάσεις μετά την αποχώρηση του Ιμπραήμ (1827), παρά τις προσπάθειες της κυβέρνησης του Καποδίστρια να καλλιεργηθεί η πατάτα, όπου για το σκοπό της διδαχής προς διάδοση της πατάτας εστάλη ο διάσημος γεωπόνος Χριστόφορος Κρατερός το Δεκέμβρη του 1829, ώστε να πείσει τους καλλιεργητές να δεχθούν το είδος αυτό που σύστηνε η κυβέρνηση.
Με έκπληξη όμως παρατήρησε ότι η διάδοση της σταφίδας ήταν αρκετά προχωρημένη, στα σύνορα Αχαιοήλιδας, δύο χρόνια πιο πριν, σε αρκετές εκτάσεις μάλιστα άρχιζαν κιόλας να αποδίδουν καρπό. Από την εποχή εκείνη άρχισε στην Ηλεία η μονοκαλλιέργεια της σταφίδας, δίχως να υπολογίζονται κόποι και έξοδα από τους κατοίκους.
Σελίδες: 7,8 (εισαγωγή).
(1) Δεκάτης: Τακτικός φόρος για την αγροτική παραγωγή, τον οποίο επέβαλαν οι Οθωμανοί κατακτητές στους Χριστιανούς υπόδουλους, κυρίως τα πρώτα χρόνια της Οθωμανικής κυριαρχίας σε πρώην βυζαντινά εδάφη. Ο φόρος της δεκάτης διατηρήθηκε μέχρι το 1880.
Παρακάτω ακολουθούν αποσπάσματα από το βιβλίο «Τα σταφιδικά της Ηλείας 1827-1997» του ιστορικού Βύρωνα Δάβου, που δίνουν μία πλήρη εικόνα για το πώς εξελίχθηκε το θέμα αυτό στο Νομό.
2. ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΣΗ ΤΗΣ ΣΤΑΦΙΔΑΣ
Την εποχή εκείνη, οι σταφιδοπαραγωγοί ήταν τελείως ανοργάνωτοι και η διάθεση του ξηρού καρπού στο εμπόριο δεν ήταν εύκολη. Κατά τις αρχές Ιουλίου 1831, εδόθησαν κατά πρώτον οδηγίες σχετικές με τη μέλλουσα διενέργεια δημοπρασίας του εισοδήματος των σταφιδαμπέλων. Με τους όρους της δημοπρασίας, οι ενοικιαστές που θα αναλάμβαναν την ενοικίαση θα πλήρωναν την τιμή σε δύο ίσες δόσεις, τη μία μετά από τη δημοπρασία και την άλλη την 1η Σεπτεμβρίου.
Οι ενοικιαστές ήταν επίσης υποχρεωμένοι να συγκεντρώνουν τα εισοδήματα με δικά τους έξοδα. Στη συνέχεια ακολουθούσαν και άλλοι ειδικοί όροι που αφορούσαν τις τυπικές ενέργειες μεταξύ των ενοικιαστών και των γαιοκτημόνων.
Από εκείνη την εποχή, όπως είχαν τα πράγματα, άρχισε να διαγράφεται το μέλλον της σταφιδοπαραγωγής αλλά και μία κατάσταση εκμετάλλευσης με τη μορφή ενοικιαστών (εμπόρων), οι οποίοι διαμόρφωναν την τιμή της σταφίδας σύμφωνα με το εμπορικό τους συμφέρον. Και τούτο δεν ήταν άμοιρο της ανάγκης των σταφιδοπαραγωγών, οι οποίοι και τρόπους για την εξαγωγή της σταφίδας δεν είχαν αλλά και το εισόδημα ήταν κατά την αρχή του πολύ μικρό, γιατί οι φυτείες βρίσκονταν ακόμη στο αναπτυξιακό στάδιο. Εκτός τούτου, το εισόδημα της σταφίδας δεν ήταν διαδεδομένο στη διεθνή αγορά και επωλείτο στο εσωτερικό 16 και 14 δίστηλα (1) κατά χιλιάδα (χίλια Ενετικά λίτρα) και σε χαμηλότερη ακόμη τιμή.
Μέσα στα έξοδα της καλλιέργειας συμπεριλαμβάνονταν και η πληρωμή δόσεων της γης που χρεώθηκαν με το νόμο του 1833 περί προικοκτησιών (2) που περιήλθε νόμιμα πλέον στους αγρότες προς 3% (3) εγγείου φόρου ή 6% χρεολυσίου κ.λ.π.
Η υποχρέωση της πληρωμής των δόσεων άρχιζε αμέσως μετά την απόκτηση της κυριότητας χωρίς να ληφθεί υπόψη ότι η γη ήταν ακόμη χέρσα και δεν απέδιδε έσοδα ώστε να θρέφονται οι οικογένειες και να καταβάλλονται και οι δόσεις. Με τις προϋποθέσεις αυτές, που δεν ήσαν καθόλου ευνοϊκές στους πολλούς, οι φτωχοί χρεώθηκαν «επί πιστώσει» λίγη έκταση, ενώ αντίθετα οι πλούσιοι εκείνης της εποχής αγόρασαν μεγάλες μερίδες (τσιφλίκια). Έτσι δημιουργήθηκαν δύο τάξεις γαιοκτημόνων, των μικροκτηματιών και των μεγαλοκτηματιών, όπου στους δεύτερους ανήκαν και αγωνιστές της επανάστασης που τους δωρήθηκαν μεγάλες εκτάσεις για τις «εκδουλεύσεις» (3) τους προς την πατρίδα…
Από την πλευρά της κυβέρνησης δεν υπήρχε καμία φροντίδα για τους σταφιδοκαλλιεργητές. Οι φτωχοί μικροκαλλιεργητές αναγκάζονταν έτσι να καταφεύγουν στο δανεισμό χρημάτων από τους σταφιδεμπόρους για να ανταπεξέρχονται στην καλλιέργεια αλλά και στη βιοτική τους βελτίωση. Οι δανειστές, όμως, εκμεταλλεύονταν την ανέχεια των απόρων χωρικών και δάνειζαν αυτούς με υπέρογκους τόκους.
Σελίδες: 9, 10.
(1) Δίστηλα: Γρόσια.
Στην πρώτη μετά-απελευθερωτική περίοδο, στην Ελλάδα των 800.000 κατοίκων, κυκλοφορούσαν κάθε είδους ξένα νομίσματα, χρυσά και αργυρά. Tα πιο δημοφιλή, λόγω της σταθερότητάς τους, ήταν το αργυρό ισπανικό πιάστρο (δίστηλο).
(2) Προικοκτησία: Καθορισμός κατανομής γης στους κατοίκους με νόμο του 1833.
(3) Εκδουλεύσεις: Κάθε σκόπιμη πράξη που γίνεται χαριστικά για την εξυπηρέτηση κάποιου.
3. ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΗΣ ΤΟΚΟΓΛΥΦΙΑΣ
Από τα πρώτα χρόνια της σταφιδοκαλλιέργειας αναπτύχθηκε στον Πύργο και στην Ηλεία η ανελέητη τοκογλυφία που ήταν φοβερή μάστιγα των αδυνάτων.
Με την εκμετάλλευση αυτή, η ζωή των φτωχότερων τάξεων έγινε ανυπόφορη γιατί όλα τα κακά της μοίρας ήταν σε βάρος τους, πότε με τους παγετούς, πότε με τις θεομηνίες και, το πιο τρομερότερο, ο διωγμός για τα χρέη.
Η μονοκαλλιέργεια της σταφίδας έφερε στην αγορά του Πύργου την ακρίβεια των άλλων προϊόντων και ειδών διατροφής και η φτώχεια εξαθλίωνε τους κατοίκους. Το ψωμί κατά το 1840 ήταν πολύ ακριβό, τα μεροκάματα ήσαν φθηνά, αλλά και δύσκολο ήταν να βρεθούν εργάτες για τις σταφιδικές καλλιέργειες. Οι κάτοικοι της Ηλείας έφθασαν σε μεγάλη δυστυχία. Ο αραβόσιτος είχε ανέβει τα 15 λεπτά την οκά, δηλαδή 15 δραχμές το βατσέλι (25 οκάδες), ενώ οι εργάτες εργάζονταν για μια δραχμή την ημέρα. Οι σταφιδοφυτείες την εποχή εκείνη είχαν φτάσει στο αποκορύφωμα της καρποφορίας τους. Μία φυτεία των 5 στρεμμάτων και ηλικίας 5 χρόνων, καρποφορούσε 1000 λίτρα σταφίδα και η αρχή του τρυγητού γινόταν κατά τα τέλη του Ιουλίου.
Παρότι στην Ηλεία υπήρχε μεγάλη καρποφορία στη σταφίδα και γινόταν εξαγωγή προς το εξωτερικό η αχρηματία αυξανόταν περισσότερο. Αιτία ήταν το ότι οι κάτοικοι συνερίζονταν μεταξύ τους και φύτευαν πολλά στρέμματα σταφίδα, ανάλογα με τις εκτάσεις που κατείχαν, 20 έως 120 και 150 έως 180 Γαλλικά στρέμματα (1), όπου τα έξοδα ήσαν μεγάλα.
Εκτός από αυτό και τα μέτρα του κράτους ήταν αιτία να αυξάνει η δυστυχία, γιατί οι Ταμίες απαγόρευαν στους χωρικούς να αγοράζουν από τους παραγωγούς σιτάρι, κρασί, αραποσίτι και άλλα είδη.
Το χρέος λοιπόν κατατρόμαζε τους κατοίκους και δίσταζαν να χρεωθούν να καλλιεργήσουν τα κτήματά τους. Μέσα σ’ εκείνη την αθλιότητα οι χωρικοί περίμεναν από την πρόνοια του βασιλιά Όθωνα.
Κατά τους χρόνους εκείνους είχαν αρχίσει οι κατασχέσεις για χρέη στους κατοίκους του Πύργου. Οι δανειστές καταπίεζαν πολύ τους δανειζομένους.
Με το πέρασμα των χρόνων το προϊόν της σταφίδας είχε φτάσει στο ανώτερο στάδιο. Για τον καθορισμό της τιμής στο εμπόριο είχε καθιερωθεί από το 1855, να ορίζεται επιτροπή από τοπικούς παράγοντες, οι οποίοι ήσαν: ο Έπαρχος, ο Έφορας, οι Υποτελώνες Κατακόλου και Κυλλήνης, αντιπρόσωποι από το Σύλλογο σταφιδοπαραγωγών, που είχε στο μεταξύ ιδρυθεί, και άλλοι κτηματίες.
Τούτο ήταν η αρχή της συλλογικής διεκδίκησης των δικαιωμάτων των σταφιδοπαραγωγών, σχετικά με την κάθε χρόνο αξία του προϊόντος, που μέχρι τότε εξαρτιόταν από το έλεος των μεγαλοεμπόρων.
(1) Γαλλικά στρέμματα: Μονάδα μέτρησης επιφανειών που αρχικά εφαρμόστηκε στη Γαλλία.
Σελίδες: 11, 12.
4. ΑΠΟΔΟΣΗ ΤΗΣ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑΣ
Η αύξηση του σταφιδόκαρπου ήταν εξαρτώμενη των καιρικών συνθηκών που επικρατούσαν στα μέρη της Ηλείας, το κλίμα της οποίας ήταν εύκρατο και επομένως ψυχρό κατά τον χειμώνα και ζεστό τους θερινούς μήνες, πράγμα που έφερνε συχνά καταστροφές στις σταφίδες. Κατά το 1857 η παραγωγή προβλεπόταν να παραμείνει σε πολύ χαμηλά επίπεδα γιατί οι μεγάλες βροχοπτώσεις κατά το χειμώνα σε ολόκληρη την περιφέρεια της Πελοποννήσου έφεραν μεγάλες καταστροφές. Η καταστροφή εκείνη έφερε περισσότερη φτώχεια και δυστυχία. Το 1859, την αύξηση του σταφιδόκαρπου κάλυψε και πάλι η καταστροφή, όταν κατά τις 14 Αυγούστου ξέσπασε στην Ηλεία μεγάλη καταιγίδα και κατέστρεψε το μεγαλύτερο μέρος του σταφιδόκαρπου, το οποίο βρισκόταν στο στάδιο της αποξήρανσης κάτω στα αλώνια. Ενώ είχαν περάσει πολλά χρόνια από την καλλιέργεια της σταφίδας κανένα προστατευτικό μέσο δεν είχε προβλεφθεί στον τύπο πανιού, για την προστασία του είδους. Οι κάτοικοι με κάθε τρόπο προσπαθούσαν να διασώσουν όσο κατά το δυνατό περισσότερο μέρος του εισοδήματος, καλύπτοντας τούτο με υφαντά σκεπάσματα και στρωσίδια, τα λεγόμενα μπαντανίες, σαΐσματα, κουρελούδες, που είχαν για προίκα των κοριτσιών τους.
Στην απόγνωσή τους ακόμη και με δέματα σανού σκέπαζαν τον καρπό όταν ήταν στρωμένος στα αλώνια. Παρ΄ όλο το μέγεθος της καταστροφής, η ποσότητα που διασώθηκε ήταν μεγαλύτερη των 3 εκατομμυρίων οκάδων σε όλη την περιφέρεια. Μέχρι το 1897 οι καλλιέργειες στην Ηλεία δεν γίνονταν συστηματικά και καμία διαφώτιση των κτηματιών δε γινόταν από το Κράτος. Για το σκοπό της διαφώτισης στις 19 Απρίλη του 1879 πραγματοποιήθηκε για πρώτη φορά στο Γυμνάσιο Πύργου ο διορισμός του διακεκριμένου Γεωπόνου Π. Γενναδίου, ο οποίος δίδασκε φυσικές επιστήμες. Σκοπός του ήταν η διδαχή των μαθητών στις γεωργικές γνώσεις. Το μέτρο αυτό ανύψωσε το ενδιαφέρων των κτηματιών γιατί, με συνεργασία και των Δημάρχων, διαδιδόταν η μέθοδος της καλλιέργειας της σταφίδας και, κατ΄ επέκταση, των άλλων ειδών.
Σελίδες: 13,14.
5. ΧΡΟΝΟΙ ΕΥΗΜΕΡΙΑΣ ΣΤΗΝ ΗΛΕΙΑ
Παρά τις μεγάλες καταστροφές που συντελούνταν στην σταφιδοκαλλιέργεια, οι κάτοικοι της Ηλείας είδαν και χρόνους ευημερίας αφού το εισόδημα της σταφίδας τους έφερε ευτυχισμένες ημέρες και πολλά πλούτη.
Τη συγκέντρωση του πλούτου όμως διαδέχτηκε η αλόγιστη σπατάλη και οι ασωτίες προς καλοπέραση, που “καταβρόχθησαν” άφθονα χρήματα, τα οποία κατά τα επόμενα χρόνια στερήθηκαν και το αποτέλεσμα ήταν η φτώχεια που μάστιζε την Ηλεία. Για την απρονοησία αυτή ξένος συγγραφέας έγραφε: “Οι κάτοικοι της Ηλείας λησμόνησαν το όνειρο του Φαραώ με τας επτά παχείας και τας ισχνάς αγελάδας όταν ευρίσκοντο εν ευμάρεια και πλούτου…”. Χαρακτηριστικό επίσης είναι και το σχετικό δημοσίευμα στην Πατρινή εφημερίδα “Τάξις” στις 4 του Οκτώβρη που έγραφε μεταξύ άλλων: “Το ότι η κοινωνία της πόλεως του Πύργου ευτύχισε επί τινά έτη, προς πάσιν άλλοις να συγκεντρώσει πλούτον και ευημερήσει εκ της υπερτιμήσεως και αφθονίας της σταφίδος, επεδόθη αχαλινώτως εις τας σπατάλας και την ασωτίαν και καταβρόχθησεν άφθονα χρήματα, ων σήμερον στερείται παντελώς…”. “Ήδη απότινος ήρξατο πολλά σημεία αναφαινόμενα της κρίσεως αυτής εις πολλά μέρη, και ιδίως εις την πόλη του Πύργου, ένθα αχρηματία πρωτοφανής καταμαστίζει τον τόπον και οι κάτοικοι μη δυνάμενοι να εξοικονομήσωσι τας απολύτως ανάγκας των περιήλθον εις απόγνωσιν, μεταμελούμενοι ίσως, διότι κατεσπατάλησαν ασώτως περιουσίας κολοσσιαίας και δεν κατανόησαν τας παρούσας περιστάσεις. Εκεί οδηγούνται αφ’ ότου η σταφίς υπερτιμήθει και προσεπόρισαν πλούτον άφθονον εις απάσας τας τάξεως της κοινωνίας, αύται επεδόθησαν εις την άσωτο πολυτέλεια και εις τη σπατάλην εν βαθμώ απιστεύτω. Οι άλλοτε λιτοί και φρόνιμοι κάτοικοι του Πύργου δεν ευχαριστούντο πλέον εις τον εγχώριον οίνον και τυρόν αλλ’εισήγαγον εξ’ Ευρώπης μεγάλας ποσότητας ζύθου και οίνου καμπανίτου της Γαλλίας, τυρόν Ολανδίας και της Ελβετίας αδρώς πληρωμένα.”
Από την πόλη του Πύργου, τον Αύγουστο του 1885, ο Σιδηρόδρομος Πύργου-Κατακόλου (Σ.Π.Κ) βρισκόταν σε διαρκή κίνηση λόγω μεταφοράς του σταφιδοκάρπου στις αποθήκες και συνέχεια φορτωνόταν στα εμπορικά πλοία προς το εξωτερικό. Τα δρομολόγια του σιδηροδρόμου έφταναν μέχρι τα 6 κάθε ημέρα.
Όπως έχει αναφερθεί, το προϊόν της σταφίδας χρόνο το χρόνο παρουσίαζε διακυμάνσεις στην ποσοτική και ποιοτική του απόδοση, όπου κατά το χρόνο της μειωμένης σοδειάς οι κάτοικοι υπέφεραν από αχρηματία καθότι δεν είχαν τη δυνατότητα να ανταποκριθούν στην εξόφληση των χρεών τους. Οι μισοί από τους παραγωγούς κατά καιρούς ήσαν φυγόδικοι για χρέη.
Το 1888 ήταν χρόνος ισχνών αγελάδων για τους σταφιδοπαραγωγούς, οι οποίοι αξίωσαν αιτήματα από την κυβέρνηση και αποφάσισαν κινητοποιήσεις. Άρχισαν να οργανώνουν ταραχές στην πόλη του Πύργου. Ήταν η πρώτη φορά που ο Ηλειακός λαός αφυπνιζόταν και ζητούσε από την πολιτεία ρύθμιση στα αιτήματά του.
Λίγες μέρες πριν τα Χριστούγεννα εκείνου του έτους (ημέρα Κυριακή), πλήθη κόσμου συγκεντρώθηκαν στην πλατεία της Δημαρχίας και ύψωσαν φωνή διαμαρτυρίας για την εγκατάλειψή τους από το κράτος. Στους συγκεντρωθέντες παραγωγούς μίλησαν για το σταφιδικό ζήτημα που έμενε άλυτο. Ομιλητές ήσαν ο Θαλλής Θεοδωρίδης και ο Α. Αθανασακέας.
Είχε περάσει η εποχή που το εισόδημα της σταφίδας ήταν πηγή συγκέντρωσης πλούτου. Κατά τα μέσα του αιώνα εκείνου οι φυτείες απέδιδαν γιατί βρίσκονταν σε μικρή ηλικία. Όσο όμως περνούσαν τα χρόνια δεν απέδιδαν ικανοποιητικά και το χρέος υπερτερούσε. Η κατάσταση της ανέχειας ελεγχόταν από μερικούς μόνο πλούσιους σταφιδεμπόρους οι οποίοι ενεργούσαν τοκογλυφία με τον τρόπο του δανεισμού.
Αν και οι Αρχές είχαν πάρει κατάλληλα μέτρα για την πάταξη της τοκογλυφίας, η ανέχεια ανάγκαζε τους χωρικούς να έρχονται σε μυστικές συναλλαγές με τους τοκογλύφους ανεχόμενοι την εκμετάλλευσή.
Τις περισσότερες φορές το αποτέλεσμα ήταν ο πλειστηριασμός των περιουσιών τους και η φυγοδικία.
Εκείνη την εποχή, στην Υπομοιραρχία του Πύργου ήταν ο δραστήριος ανθυπομοίραρχος Μιλτιάδης Έβερτ ο οποίος, από το Νοέμβρη του 1889 έως το τέλος του Απρίλη 1890, συνέλαβε περίπου 300 φυγόδικους.
Η τιμή της σταφίδας είχε φτάσει το 1893 στο πλέον κατώτερο στάδιο από όλους τους προηγούμενους χρόνους και μεγάλωνε ακόμη περισσότερο τη δυστυχία.
Το σταφιδικό ζήτημα παράμενε πάντοτε ανοιχτό. Κανένα νομοθέτημα δεν είχε ψηφιστεί ως τότε να ρυθμίζει τις ενέργειες για την κατοχύρωση του είδους. Γι΄αυτό κινητοποιήσεις, αν και μη αποτελεσματικές, οργανώνονταν κατά καιρούς στην Ηλεία.
Στις 12 Σεπτέμβρη 18933 πραγματοποιήθηκε πανηλειακό συλλαλητήριο στην πόλη του Πύργου και εκδόθηκε ψήφισμα που εστάλη στον Αντιβασιλέα και ανέφερε:
α) Να ρυθμιστεί νομοθετικά το σταφιδικό ζήτημα γιατί ο Ηλειακός λαός είχε εξαθλιωθεί οικονομικά και βρισκόταν στο χρέος.
β) Παρακαλούσαν να ανασταλούν οι εισπράξεις των καθυστερούμενων φόρων και να γίνει ενέργεια προς την Εθνική Τράπεζα να αναστείλει τις καταδιώξεις των οφειλετών.
γ) Παρακαλούσαν επίσης την την Τράπεζα να εισακούσει τις ευχές του τόπου και
δ) Να εκλεγεί Επιτροπή στην οποία να ανατεθεί η διαβίβαση των ψηφισμάτων.
Αμέσως μετά, ορίστηκε επιτροπή από τους: Θαλλή Θεοδωρίδη, Αριστείδη Παναγιωτόπουλο, Νικόλαο Βέργο, Χαράλμπο Γκάβα, Χρήστο Διάκο και τον Χρήστο Μαρκόπουλο.
Σελίδες: 14, 15, 16, 17.
6. ΧΡΕΗ ΚΑΙ ΦΟΡΟΙ
Η προθεσμία της καταβολής των φόρων από τους σταφιδοπαραγωγούς έληγε μετά τις 6 Φλεβάρη 1894 και απάντηση δεν είχε δοθεί για την αναστολή τους.
Από την πλευρά των παραγωγών επικρατούσε ανησυχία, σκεπτόμενοι τις καταδιώξεις. Για το λόγο αυτό, αποφάσισαν να προχωρήσουν σε ειρηνικό συλλαλητήριο. Τούτο έγινε στις 16 Φλεβάρη όπου συντάχτηκε επιστολή προς το Βασιλιά να μεριμνήσει για την αναστολή των χρεών. Ήλπιζαν ότι η επιθυμία τους θα εισακουστεί γιατί απέβλεπε στην κατάργηση φόρων ή στην αναστολή τους. Ακολούθησαν και άλλες επιστολές με πολλές υπογραφές. Κατά πληροφορίες ο Βασιλιάς είχε κάνει τις απαραίτητες προτάσεις για το ζήτημα αυτό, αλλά η κυβέρνηση δεν είχε κάνει καμία ενέργεια, παρά μόνο την αναφορά του θέματος στη Βουλή με απλή ανάγνωση.
Οι κάτοικοι της Ηλείας ζούσαν τις πλέον δύσκολες μέρες του βίου τους, όσο η κυβέρνηση αδρανούσε για το σταφιδικό ζήτημα, γιατί η μονοκαλλιέργεια του είδους αυτού ήταν αιτία να υπάρχουν περιορισμένα εισοδήματα των δημητριακών προϊόντων.
Οι κάτοικοι, κατ’ εξοχήν σταφιδοπαραγωγοί, πρόσμεναν από εκείνη την καλλιέργεια να εισπράξουν την αμοιβή τους για βελτίωση της ζωής τους. Από το κέρδος της σταφίδας εξαρτάτο η αγορά άλλων ειδών διατροφής και προπαντός σιταριού που έλειπε σχεδόν από τον τόπο η καλλιέργειά του, αλλά και του αραβοσίτου που απέδιδε ελάχιστα λόγω της ξηρασίας.
Οι συνεχείς όμως καταστροφές που γίνονταν στην σταφίδα και η αστοργία τη κυβέρνησης έφερνε μόνο απόγνωση.
Νέα διαδήλωση πραγματοποιήθηκε στις 14 Δεκέμβρη με τη συμμετοχή πλήθους κόσμου. Οι διαδηλωτές και αυτή τη φορά πρόβαλλαν τα ίδια αιτήματα για τα οποία η κυβέρνηση δεν είχε πάρει θέση, ώστε να διαφωτίσει τους σταφιδοπαραγωγούς για τις δικές της προθέσεις.
Κατά το τελευταίο εκείνο συλλαλητήριο φάνηκε ότι κάτι άλλαξε από την όλη επικρατούσα κατάσταση, γιατί η κυβέρνηση έδειξε ενδιαφέρον με την παρουσία της και ο πρωθυπουργός αντάλλαξε τηλεγραφήματα με το Δήμαρχο Πύργου. Το περιεχόμενό τους όμως παρέμενε μυστικό και δεν δινόταν στη δημοσιότητα.
Τον επόμενο χρόνο, στις 4-1-1895, ακολούθησε και άλλο συλλαλητήριο για το σταφιδικό ζήτημα με πρωταγωνιστές τους παραγωγούς των χωριών Κολίρι και Λαμπέτι. Οι χωρικοί με κωδωνοκρουσίες συγκεντρώθηκαν στην αγορά και καταδίωξαν τους αρμοδίους Υπαλλήλους που είχαν φτάσει εκεί προς βεβαίωση του φόρου. Οι καταδιωχθέντες παραπονέθηκαν στο Νομάρχη Αρχαιοήλιδας, και δήλωσαν ότι αδυνατούν να μεταβούν και σε άλλα χωριά, γιατί η κοινή απόφαση των κατοίκων ήταν να μην τους δεχθούν. Μετά από τούτα τα επεισόδια ο Αντιεισαγγελέας Βερούτσος και ο ανακριτής Σαρρηϊωάννου έφτασαν στο Λαμπέτι και στο Κολίρι για ανακρίσεις. Η πράξη αυτή των σταφιδοπαραγωγών χαρακτηρίστηκε «στάση κατά του νόμου». Εξακολουθούσε όμως μεγάλος αναβρασμός μεταξύ των κατοίκων όλων των χωριών και η απόφαση ήταν να μην υποκύψουν. Το σταφιδικό ζήτημα της Ηλείας ήταν για την κυβέρνηση μεγάλη πληγή με τη μανία των σταφιδοπαραγωγών εκείνη την εποχή.
Αναλαμπή για την καλυτέρευση της κατάστασης που επικρατούσε με την αχρηματία υπήρξε κατά το 1895 όταν παρατηρήθηκε ανατίμηση της σταφίδας. Τούτο ανακούφισε τους παραγωγούς οι οποίοι άρχισαν πανηγυρισμούς για το ευχάριστο γεγονός.
Η ανατίμηση όμως της σταφίδας για μία μόνο φορά δεν ήταν δυνατό να καλυτερεύσει κατά πολύ την κατάσταση των χρεών και οι διώξεις εξακολουθούσαν να απασχολούν τους κατοίκους, οι οποίοι άρχισαν να επαναστατούν γιατί γίνονταν ανελέητες καταδιώξεις.
Αποφάσισαν να αντισταθούν με βία στη βία που χρησιμοποιούσε το κράτος, δεν δέχονταν στα χωριά τους κανέναν από τους δικαστικούς κλητήρες που έφταναν κάθε μέρα για την κοινοποίηση των δικογράφων. Τούτο ανησύχησε περισσότερο τους δανειστές και τους τοκογλύφους.
Μεταξύ άλλων εκβιαστικών μέτρων που αποφάσισαν οι σταφιδοπαραγωγοί ήταν να μην παραδίδουν σταφιδόκαρπο στους δανειστές τους. Κατά τα φαινόμενα, η αναστάτωση για τα σταφιδικά της Ηλείας είχε δημιουργήσει μια κατάσταση στην πλέον δύσκολη μορφή της.
Η δημόσια τάξη διασαλεύτηκε επικίνδυνα, το όνομα της Ηλείας για του σταφιδικούς αγώνες της ήταν καθημερινά στο επίκεντρο του επαρχιακού και Αθηναϊκού τύπου. Η Ηλεία, όπως έλεγαν, άρχιζε να «επισείεται ως απειλή εις τα όψεις της κυβερνήσεως».
Η εφημερίδα «Αυγή» Πύργου, του Κ.Δ. Βαρουξή, υποστήριζε θερμά τους αγώνες για αγροτικά δίκαιά τους.
Η ανατίμηση της σταφίδας κατά το 1895 ήταν το πλέον ενδιαφέρον θέμα της εποχής. Ήταν για τους παραγωγούς και γενικότερα για τη χώρα ένα σημαντικό γεγονός γιατί το προϊόν αυτό είχε μεγάλη ζήτηση στο εξωτερικό και προπαντός στη Ρωσία. Το ευχάριστο όμως αυτό γεγονός έφερε τους σταφιδοπαραγωγούς την πλεονεξία. Οι αγώνες τους, που μόλις τότε έπαιρναν σάρκα και οστά, σημαδεύτηκαν από τις κακές ενέργειες της νοθείας του είδους με αποθέματα κακής ποιότητας προϊόντος που αποστέλλονταν στο εξωτερικό και περισσότερο στη Ρωσία. Η ενέργεια αυτή ανάγκασε το αρμόδιο Ελληνικό Υπουργείο να στείλει “τον μέγα σταφιδοαπόστολον” όπως τον ονόμαζαν οι εφημερίδες Ευθύμιο Καράκαλο στον Πύργο, ο οποίος στις 26-5-1895 έφτασε στην Πόλη με την εσπερινή αμαξοστοιχία, όπου τον υποδέχτηκαν στο σταθμό πλήθη κατοίκων. Ο Καράκαλος μίλησε στου παρευρισκόμενους για το σταφιδικό ζήτημα. Μεταξύ άλλων αναφέρθηκε και στην παρατηρούμενη νοθεία στη σταφίδα και σύστησε στους παραγωγούς να περιποιούνται τον σταφιδόκαρπο γιατί, όπως είπε: “ουκ ολίγον έβλαψε η αποστολή ακαθάρτου προϊόντος εις Ρωσσίαν”.
Σελίδες: 19, 20, 21, 22, 23, 24.
7. ΟΙ ΔΑΝΕΙΣΤΕΣ ΥΠΟΧΩΡΟΥΝ
Μετά από τόσους αγώνες των κατοίκων για τα σταφιδικά, οι δανειστές άρχισαν να υποχωρούν στις αξιώσεις των δανειζομένων και προέβαιναν σε συμβιβαστικές λύσεις.
Επίσης, στο χωριό Κολίρι, οι δανειστές Μούλας, Μπαλοδήμος και Παπαγιαννόπουλος δέχτηκαν διακανονισμό με την επιτροπή του χωριού και έκαναν τους συμβιβασμούς τους. Παρ’ όλες όμως τις συμφωνίες μεταξύ των ενδιαφερομένων το ζήτημα δεν φαινόταν να φτάνει στη λύση του. Παρέμεναν πολλές εκκρεμότητες.
Για το λόγο αυτό, οι κάτοικοι ήσαν δύσπιστοι προς τις αναμενόμενες λύσεις και ετοίμαζαν νέους αγώνες. Στις 13-8-1895 οι κάτοικοι του χωριού Κολίρι (περί τους 150), μαζεύτηκαν στην πλατεία του χωριού και ορκίστηκαν μπροστά στον παπά να αρνηθούν να πληρώσουν τα ιδιωτικά τους χρέη. Οι εργαζόμενοι την ημέρα εκείνη που απουσίαζαν από την ορκωμοσία ορκίστηκαν την επόμενη μέρα. Ταυτόχρονα, ορίστηκε επιτροπή από τους «ζωηρότερους» και μαχητικότερους νέους του χωριού, να φυλάσσουν τους αποξηραμένους καρπούς που κείτονταν κάτω στα αλώνια προς αποφυγή αρπαγής τους από τους δανειστές τους.
Στις 13 Αυγούστου 1895 στη Βαρβάσαινα συντάχθηκε δήλωση, μετά από άρνηση κατά τη συνάντησή τους, με σκοπό να λάβουν προθεσμία 10 χρόνων και να παραταθεί η πληρωμή των χρεών από τους τοκιστές. Οι σταφιδοπαραγωγοί με νέα δήλωση όριζαν: “Αποφασίσαμε ομοφώνως να ζητήσουμε την απόσβεση των τόκων των 4 ετών καθ’ ότι κατεστράφη και εξεφτελίσθη το προϊόν μας, τα δε εναπομείναντα κεφάλαια να εξοφλήσουμε εις ανάλογο χρόνον και διάστημα ανάλογο του εισοδήματος και του ποσού του χρέους, ατόκως προς 6% ετησίως”. Δήλωσαν επίσης ότι αν δεν γίνουν δεκτοί οι όροι θα πωλούσαν τη σταφίδα σε ξένους εμπόρους ώστε να ξεχρεώσουν τουλάχιστον τα χρέη του δημοσίου. Ήταν φανερό πλέον ότι το σταφιδικό ζήτημα άρχιζε να γίνεται αιτία μεγάλου αναβρασμού του λαϊκού αισθήματος. Τον αγώνα αυτό κάθε φορά η Ελληνικές κυβερνήσεις χαρακτήριζαν κίνημα και δεν συμμετείχαν, έστω με υποσχέσεις, αλλά αντιμετώπιζαν αυτόν με αστοργία.
Μετά από όλα όσα συνέβησαν, θεωρήθηκαν επανάσταση και ακολούθησαν συλλήψεις των πρωταιτίων και οδηγήθηκαν στη φυλακή. Στις 16-12-1895 έγινε η περιβόητη δίκη 20 κρατουμένων με την κατηγορία της διασάλευσης της τάξης. Οι 15 από αυτούς δικάστηκαν ενάμιση χρόνο φυλακή και κλείστηκαν στις φυλακές του Πύργου. Έτσι έκλεισε προσωρινά το μεγάλο λαϊκό κίνημα για τα σταφιδικά της Ηλείας που ξεκίνησε από τον Πύργο και τα περίχωρα, και συντάραξε το πανελλήνιο.
Το εισόδημα της σταφίδας συγκεντρωνόταν μέχρι τα τέλη του περασμένου αιώνα στις αποθήκες τις λεγόμενες «παρακράτησις» και μετά από την επεξεργασία το διοχέτευαν στο εμπόριο του εξωτερικού και εσωτερικού.
Μία από τις αποθήκες ήταν και του Ψαρόπουλου στην πόλη του Πύργου, στην οποία στις 12 του Φλεβάρη 1899 σημειώθηκε πυρκαϊά και ένα μέρος της κατεστράφη παρά τις προσπάθειες των τοπικών αρχών προς κατάσβεσή της. Τις αποθήκες της σταφίδας εκείνη την εποχή διαχειριζόταν ο Παπαδάκος, ο οποίος απεδείχθη καταχραστής και διέφυγε προς την Ιταλία.
Η κατάχρηση της αποθήκης της παρακράτησης της σταφίδας ήταν το μεγαλύτερο σκάνδαλο στην πόλη του Πύργου, που απασχόλησε την κοινή γνώμη πολλούς μήνες.
Σελίδες: 24, 25, 26, 27.
8. Ο ΝΕΟΣ ΑΙΩΝΑΣ (1901)
Ενώ το σταφιδικό ζήτημα διαιωνιζόταν με τα γνωστά γεγονότα των κινητοποιήσεων στη Ηλεία, η μαχητικότητα των παραγωγών παρέμενε ηφαίστειο κάτω από την καθέδρα των κυβερνήσεων. Με την είσοδο του νέου αιώνα η ανθρωπότητα δεν ήταν αμέτοχη στην εξακολουθητική δυστυχία των σταφιδοπαραγωγών. Το σταφιδικό ζήτημα σιγοκαίγονταν στο βωμό των αγώνων του περασμένου αιώνα και νέα αγωνιστικά πρόσωπα ήρθαν στο προσκήνιο του σταφιδικού θέματος με πρωταγωνιστή τον Γεώργιο Παπαστασινό από τη Βαρβάσαινα.
Στις αρχές του Φλεβάρη 1903, ο τότε πρόεδρος της κυβέρνησης, δήλωνε ότι το επιδιωκόμενο «Μονοπώλιο» της σταφίδας «οριστικώς εναυάγησεν, ένεκα της διαμαρτυρίας των δυνάμεων του σωματείου «Αδελφότητος» του Πύργου απόστειλαν προς το Βασιλέα τηλεγράφημα διαμαρτυρίας δια την στάσιν των δυνάμεων…» κ.λ.π. Τούτο, αποτέλεσε την αρχή νέων κινητοποιήσεων. Από τη δήλωση της ματαίωσης του Μονοπωλίου οι σταφιδοπαραγωγοί ξεσηκώθηκαν.
Στις 14 Φλεβάρη το βράδυ, ξέσπασε η εξέγερση στο χωριό Βαρβασαινα που πάρα λίγο να έχει αιματηρά αποτελέσματα.
Δημοσίευμα Αθηναϊκής εφημερίδας με κακόβουλο δημοσίευμα που χαρακτήριζε το συλλαλητήριο γελοιοποιημένο και έφερε την υπογραφή, δήθεν, της συζύγου του Βουλευτή Χρ. Στεφανόπουλου. Ο αντιπολιτευόμενος Ι. Κρεστενίτης έστειλε τηλεγράφημα μέσω του Αγγλικού τηλεγραφείου στον Βουλευτή αδερφό του: “Κώδωνες εκκλησιών από πρωίας κροτούσιν πενθίμως. Εξηγέρθη πόλις φέρουσα μαύρας σημαίας”.
Άλλη ενέργεια του Κρεστενίτη να στείλει τηλεγράφημα στο Βασιλιά καταγγέλλοντας το Διευθυντή του τηλεγραφείου Πύργου, ονομαζόμενος Βάλβης, ότι εμπόδιζε τηλεγραφήματα τύπου και πολιτών, τα οποία περιέγραφαν την κατάσταση που επικρατούσε, να αποσταλούν στην Αθήνα.
Έκδοση διαταγής να αντικατασταθεί ο Διευθυντής από τον αρχαιότερο υπάλληλο του τηλεγραφείου.
Το ζήτημα αυτό ήταν σοβαρό για την κυβέρνηση και η θέση της ήταν σε κίνδυνο. Πολιτικοί παρατηρητές υπολόγιζαν την πτώση της.
Οι κάτοικοι από πείσμα έκαναν και νυχτερινές διαδηλώσεις. Το Υπουργείο Στρατιωτικών έδωσε διαταγή στο Γενικό Επόπτη της Χωροφυλακής του Πύργου, να χρησιμοποιήσει όλη τη δύναμη των αδρών ώστε να διαλύονται τα νυχτερινά συλλαλητήρια.
Κατά την εκτέλεση της υπηρεσίας του, ο επόπτης συνταγματάρχης Γερογιάννης, οι αξιωματικοί και ο Νομάρχης της νεοσύστατης τότε Νομαρχίας Ηλείας, έδειξαν αξιέπαινη στάση απέναντι στους διαδηλωτές.
Αιτία της πιο πάνω εξέγερσης ήταν η απομάκρυνση του αρμόδιου Υπουργού, Ν. Λεβίδη και μερικών άλλων.
Παράλληλα με το συλλαλητήριο του Πύργου έγιναν περιορισμένες εκδηλώσεις και στην πόλη της Αμαλιάδας, όπου σημειώθηκαν πολλά επεισόδια. Για τα έκτροπα αυτά που έγιναν κατά τις 5 Μάρτη άρχισαν να εκδίδονται εντάλματα σύλληψης των πρωταιτίων.
Στο σταφιδικό ζήτημα δημιουργήθηκε δεύτερο σκέλος αγώνα με την απαίτηση των σταφιδοπαραγωγών για ίδρυση Μονοπωλίου, ο οποίος ήταν συνέχεια των πολλών άλλων διεκδικήσεων.
Και η Βουλή των Ελλήνων ήταν ανήσυχη από τις πιέσεις των βουλευτών της Ηλείας και των παραγωγών. Οι διαδηλωτές στα συλλαλητήρια φώναζαν: «το Μονοπώλιο θα το κάμωμεν ζήτημα δημοσίας ασφαλείας, θα μεταβώμεν εις τας Αθήνας ένοπλοι, δια να προλάβωμεν τον κίνδυνον απειλούντα να μας βυθίσει εις ανεπανορθώτους συμφοράς».
Στις 26 του Μάρτη 1903 όλος ο σταφιδικός κόσμος της Ηλείας ήταν ανάστατος. Από το πρωί είχαν φθάσει στον Πύργο πλήθη λαού και συγκεντρώθηκαν στην κεντρική πλατεία των καφενείων. Αιτία της συνάθροισης αυτής ήταν η συνάντηση της εφημερίδας «ΣΚΡΙΠ» με τον πρωθυπουργό Δεληγιάννη. Αμέσως άμα τη εμφάνισή τους πλήθος συγκεντρώνεται περί αυτούς φωνάζοντας: «Μονοπώλιον ή Θάνατος».
Στη συνέχεια συντάχθηκε τηλεγράφημα προς τον Βασιλιά που έλεγε:
“Λαός της Ηλείας συνελθόν αύθις εν πανδήμω συλλαλητήριον ένεκεν της ειδήσεως ματαιώσεως του Μονοπωλίου σταφίδος και αποχωρήσεως Εταιρείας, μετά ψυχικής οδύνης και θλίψεως και σεβασμού προς την Υ. Μεγαλειότητα παρακαλεί όπως αναλάβει υπό την πατρικήν προστασίαν δια την σύμβασιν του Μονοπωλίου, την μόνην σωτηρίαν απεγνωσμένου εκ της αφορήτου δυστυχίας σταφιδικού πληθυσμού”.
Πιστοί υπήκοοι
Η Επιτροπή, Γ. Χρονόπουλος, Α. Λεονταρίτης, Γ. Παπαστασινός, Α. Μπερτζελέτος.
Όπως έχει αναφερθεί, μετάτα σοβαρά επεισόδια του Πύργου και την πίεση του Βασιλιά προς παραίτηση της κυβέρνησης εκείνης της περιόδου, οι βουλευτές θορυβήθηκαν για επικείμενη προκήρυξη νέων εκλογών.
Ένα δείγμα της ανησυχίας ήταν και το γεγονός ότι ο βουλευτής Ζακύνθου, Λομβάρδος, είπε κατά τα τέλη Μάρτη 1903 σε βουλευτή της Ηλείας, όταν τον συνάντησε: «Αφού θέλετε να ρίξετε την κυβέρνηση, θα σας κάνουμε να μη ξαναπατήσετε εις την Βουλή».
Ο βουλευτής της Ηλείας ήταν αυτός που είχε συμβάλλει προς την κυβέρνηση Θεοτόκη προτάσεις περί προτάξεων και σύμβαση για το ζήτημα των σταφιδοπαραγωγών.
Περί τις αρχές του 1903 η πείνα έφερε την αύξηση της δυστυχίας σε σχέση με τον προηγούμενο χρόνο, με τις όχι ευνοϊκές συνθήκες.
Στις 26 Ιουνίου νέος αναβρασμός επικράτησε στην πόλη του Πύργου για την εκκρεμότητα του του θέματος Μονοπώλιο, μετά από νέες δηλώσεις των αρμοδίων περί ναυαγίου του.
Οι συγκεντρωμένοι φώναζαν: “Πάει το Μονοπώλιο, πάει η τελευταία μας ελπίς”.
Μέσα σε λίγες ώρες οι κάτοικοι των περιχώρων κατέκλυσαν τον Πύργο. Πανό υψώνονταν από τα πλήθη που πρόβαλλαν διάφορα συνθήματα όπως : “Κάτω οι πουλημένοι”, “Κάτω οι 17 προδότες του Έθνους” και πολλά άλλα. Φοβέριζαν επίσης και έλεγαν: “Θα κάνουμε των Βουλή”.
Οι καμπάνες όλων των Εκκλησιών κτυπούσαν δαιμονισμένα και ο ήχος τους αναστάτωνε τα πνεύματα των κατοίκων. Η αστυνομία, με επί κεφαλής τον αστυνόμο Στραβόλαιμο, επενέβη να καταργήσει τις κωδωνοκρουσίες, κατάσχεσε τα κλειδιά των κωδωνοστασίων και στη συνέχεια αφαίρεσε τις γλωσσίδες από τις καμπάνες. Έτσι έπαψαν οι διαπεραστικοί ήχοι που ερέθιζαν τα νεύρα του κόσμου.
Μετά από αυτή την ενέργεια της αστυνομίας έφτασαν έξω από τη Λέσχη πλήθη λαού, την περικύκλωσαν και φώναζαν στον αστυνόμο: “Τα κλειδιά, τα κλειδιά”. Με απειλές και φωνές τον ανάγκασαν να ξαναδώσει τα κλειδιά και τις γλωσσίδες και συνέχισαν οι κωδωνοκρουσίες. Έξαφνα μια διάδοση κυκλοφόρησε, ότι όλα τα γύρω χωριά έμαθαν τη ματαίωση του Μονοπωλίου, εξεγέρθηκαν και οι κάτοικοι καλούμενοι με κωδωνοκρουσίες συγκεντρώθηκαν και κατεβαίνουν ένοπλοι στον Πύργο. Ο Φρούραρχος Δαμιανός φοβέριζε ότι θα εμποδίσει με κάθε τρόπο το πλήθος να εισέλθει στον Πύργο.
Λίγες μέρες αργότερα, στις 3-7-1903, ακολούθησαν οι καταδιώξεις των πρωταιτίων εκείνων των ταραχών και, μεταξύ αυτών, ήταν ένας ονομαζόμενος Πετρούτζος, κατηγορούμενος για τις κωδωνοκρουσίες.
Το σταφιδικό απασχολούσε την κυβέρνηση όχι για την επίλυσή του αλλά από πλευράς συλλαλητηρίων. Για το λόγο αυτό αποφασίστηκε στις 30-1-1904 η αποστολή στον Πύργο στρατιωτικής δύναμης για ενίσχυση της αστυνομίας. Το υπουργείο Εσωτερικών με το ενδεχόμενο νέων διαδηλώσεων που φημολογούνταν αποφάσισε να λάβει μέτρα, όπως την ενίσχυση των ανδρών της Αστυνομίας με δύναμη Ευζώνων, οι οποίοι διατάχτηκαν να μεταβούν στη Βαρβάσαινα το πρωί της ίδιας ημέρας.
Σελίδες: 28, 29, 30, 31, 32.
9. ΣΥΝΕΧΕΙΑ ΣΥΛΛΑΛΗΤΗΡΙΩΝ
Σε όλη τη περιφέρεια της Ηλείας γίνονταν κάθε τόσο μικρά και μεγάλα συλλαλητήρια, τα οποία κατατάραζαν την κυβέρνηση και διασάλευαν τη Δημόσια τάξη.
Στις 26-9-1904, για την ενίσχυση της χωροφυλακής της Ηλείας, εστάλη ο 3ος λόχος του Ευζωνικού Συντάγματος, δύναμης 160 ανδρών, για να αποτρέψουν ενδεχόμενες εξεγέρσεις για τα σταφιδικά.
Στην Ηλειακή γη δεν υπήρχε άλλος πόρος διαβίωσης αφού η μονοκαλλιέργεια της σταφίδας είχε καλύψει την μεγαλύτερη έκταση και δεν περίσσευε σπιθαμή γης για πολλαπλή καλλιέργεια, δημητριακά, εσπεριδοειδή κ.λ.π.
Τα πνεύματα όμως των χωρικών δεν ησύχαζαν και οι κινητοποιήσεις συνεχίζονταν. Αιτία της αναζωπύρωσης του αναβρασμού ήταν και η ενέργεια του ταμείου Πύργου που προσπάθησε με κάθε τρόπο να εισπράξει τους φόρους από τη σταφίδα. Οι εισπράκτορες του ταμείου είχαν γίνει μισητοί στους κατοίκους και μόνο η παρουσία τους στα χωριά προκαλούσε συχνά αγανάκτηση. Για το λόγο αυτό συνοδεύονταν πάντοτε από χωροφύλακες κατά τις ημέρες της είσπραξης προς ασφάλεια. Οι χωρικοί αντιστέκονταν με διάφορους τρόπους. Ο πλέον συνηθισμένος ήταν ο τρόπος των κωδωνοκρουσιών.
Τις ημέρες εκείνες είχε σημειωθεί και νέα υποτίμηση της σταφίδας. Αιτία ήταν μάλλον η αδιαφορία που παρουσίαζαν οι πολιτικοί της Ηλείας, οι οποίοι φρόντιζαν μόνο για τη διατήρηση της πολιτικής τους θέσης και όχι για τα συμφέροντα των παραγωγών. Ένας πολιτικός που φρόντιζε για τα συμφέροντα του τόπου ήταν ο Παυλόπουλος, ο οποίος με ομιλίες του στη Βουλή ενδιαφερόταν και ήταν αυτός ο πρώτος που πρότεινε την οινοποίηση της σταφίδας, αλλά στην πρότασή του αυτή αντέδρασαν, όχι μόνο οι βουλευτές των άλλων επαρχιών, αλλά και αυτοί της Ηλείας. Η Βαρβάσαινα μετά το Πύργο ήταν τόπος λαϊκών ταραχών. Για την ειρήνευση των κατοίκων του χωριού αυτού, η Διοίκηση της Χωροφυλακής αποφάσισε τη σύσταση σταθμού μικρής δύναμης και εγκαταστάθηκε εκεί στις 11-1-1905.
Σελίδες: 37, 38, 39, 40.
10. ΑΣΧΗΜΕΣ ΕΙΔΗΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΟ ΣΤΑΦΙΔΙΚΟ
Το σταφιδικό ζήτημα δεν είχε κοπάσει ούτε στιγμή από πολλές δεκαετίες πριν και όλο τούτο το διάστημα καταβασάνιζε τις κυβερνήσεις και τους παραγωγούς.
Στις 10-6-1905, το θέμα αυτό έφτασε στη Βουλή, όπου ο βουλευτής της Ηλείας Ι. Κρεστενίτης και άλλοι βουλευτές, απασχολούσαν τις συνεδριάσεις με συζητήσεις για το σταφιδικό.
Τα άσχημα μηνύματα της πορείας του ζητήματος τούτου ξεσήκωσαν πάλι το φρόνημα του λαού της Ηλείας. Για τούτο, ο Διευθυντής της Νομαρχίας, Αζάπης, λογόκρινε τα τηλεγραφήματα του Αθηναϊκού και Πατρινού τύπου, τα σχετικά με τις ειδήσεις των συνεδριάσεων, που στέλνονταν στην εφημερίδα του πύργου, «Πατρίς», του Λεωνίδα Βαρουξή. Ο αγώνας των παραγωγών απέβλεπε στην προώθηση προς υπογραφή της σύμβασης για το σταφιδικό ζήτημα, που παρέμενε άλυτο.
Η συζήτηση στη Βουλή κράτησε μέχρι τις 17 Ιουλίου οπότε υπεγράφη η σύμβαση προς όφελος των παραγωγών. Οι χωρικοί πανηγύρισαν το γεγονός τούτο με συγκεντρώσεις χαράς, σε όλα τα μέρη της Ηλείας.
Για την καθυστέρηση της υπογραφής σύμβασης κατηγορήθηκε από τους αντιπάλους ο βουλευτής από το Κριεκούκι, Ι. Κριεκουκιώτης, ότι από φθόνο προς τους ενεργούντες, δεν έλαβε μέρος στις συζητήσεις ως βουλευτής της Ηλείας. Την κατηγορία αυτή, την κατήγγειλαν οι Ηλείοι της Αθήνας, με αποδοκιμαστικό τηλεγράφημα προς την εφημερίδα «Πατρίς» του Πύργου.
Το τηλεγράφημα αυτό δεν παραλαμβανόταν από το τηλεγραφείο επειδή θεωρήθηκε υβριστικό και συκοφαντικό, και στάλθηκε στην εφημερίδα για δημοσίευση ως επιστολή από το ταχυδρομείο και έφτασε με ευκολία.
Οι δανεισμοί από την Τράπεζα είχαν βαρύνει σχεδόν όλον τον σταφιδικό κόσμο και η διατήρηση του λογαριασμού της με τους οφειλέτες ήταν κάθε φορά δύσκολη και επιβραδυντική. Στο Δήμο Ολυμπίων που έδρα του ήταν το Κριεκούκι, η Τράπεζα αποφάσισε το 1905 την ίδρυση υποκαταστήματος της Προνομιούχου Εταιρείας, στην οποία θα συγκεντρώνονταν στο εξής οι δόσεις των χρεοφειλετών της. Τα χρέη όμως δεν ήταν δυνατόν να αποσβεστούν. Είχαν γίνει σκιά τρόμου που ακολουθούσε κατά βήμα τους σταφιδοπαραγωγούς από τον περασμένο αιώνα. Οι διώξεις της τράπεζας ήταν πιο συχνές από το 1906.
Σελίδες: 40, 41, 42.
11. Η ΕΚΜΕΤΑΛΛΕΥΣΗ ΤΗΣ ΣΤΑΦΙΔΑΣ
Για την επικερδέστερη εκμετάλλευση της σταφίδας ως τοπικό προϊόν της Ηλείας, ήταν ανύπαρκτη η φροντίδα σε ιδιαίτερες περιπτώσεις, εκτός από τη διάθεσή της στο εμπόριο αποξηραμένη και, τα τελευταία χρόνια, προς παρασκευή οίνων και οινοπνευμάτων.
Υπήρχαν κι άλλοι τρόποι οι οποίοι, ενώ υποδεικνύονταν στην κυβέρνηση, δεν είχαν εφαρμοστεί και συνέπεια ήταν να διατηρούνται οι διενέξεις των πολιτών και του κράτους με τα γνωστά περιλάλητα συλλαλητήρια. Η ίδρυση του εργοστασίου των Οίνων και Οινοπνευμάτων είχε μειώσει κατά πολύ την αγωνία των σταφιδοπαραγωγών γιατί, και στις άσχημες καιρικές συνθήκες κατά την εποχή του τρυγητού με τις βροχοπτώσεις το προϊόν ήταν διαθέσιμο, αφού η Οινοποιητική δεχόταν νωπές και ημιξηραμένες, βρεγμένες σταφίδες, ο πλέον συμφέρον τρόπος αναφερόταν σε ανακοίνωση στις 16-1-1910 από Έλληνα επιστήμονα, ονομαζόμενος Τασιόπουλος, ο οποίος ήρθε στον Πύργο με δείγμα ζάχαρης κατασκευασμένη από σταφίδα. Το γεγονός τούτο χαρακτηρίστηκε σωτήριο και γέμισε τους παραγωγούς με ικανοποίηση.
Κατά τα δεδομένα ήταν δυνατή η παρασκευή ζάχαρης από σταφίδα και, σύμφωνα με το δείγμα, ήταν εύγευστη και λευκή. Η εφεύρεση αυτή θα έλυνε οριστικά το σταφιδικό ζήτημα, αν οι αρμόδιοι ενέκριναν την κατασκευή του εργοστασίου. Οι σταφιδοκτήμονες της Ηλείας, όταν έμαθαν το γεγονός τούτο, συγκεντρώθηκαν την επόμενη μέρα στην πόλη του Πύργου και, με ειρηνική διαδήλωση, ζητούσαν από την κυβέρνηση την έγκριση της ευρεσιτεχνίας.
Καμιά όμως απάντηση δεν εδόθη κι αυτή τη φορά από την πλευρά της κυβέρνησης, η οποία έδειχνε καθαρά την εχθρότητά της στους σταφιδοπαραγωγούς παρότι το προϊόν τούτο από πολλές δεκαετίες πριν απέδιδε Εθνικό πλούτο. Εξαιτίας της αδιαφορίας αυτής ήσαν και συχνές οι κινητοποιήσεις.
Το σταφιδικό όμως ζήτημα παρέμενε κρυφός πόθος μες στην ψυχή των κατοίκων και, πότε πότε, κατηύθυνε πάντα νέους αγώνες. Έτσι, το άλυτο σταφιδικό ζήτημα πήρε ξανά την πρώτη θέση στις δραστηριότητες των σταφιδοφόρων περιοχών. Ο Κτηματικός Σύλλογος του Πύργου με τον Ανδρέα Λεονταρίτη, είχε υποβάλλει από τον προηγούμενο μήνα (20-12-1909) υπόμνημα προς την Προνομιούχο Εταιρεία, με το οποίο ζητούσε λύση του σταφιδικού ζητήματος. Η Προνομιούχος Εταιρία δεν παραδεχόταν κανένα από τα αιτήματα του μνημονίου, επέμενε στο άρθρο 70 της σύμβασης και ζητούσε τη σύσταση Μονοπωλίου για τη σταφίδα.
Την πιο πάνω ημερομηνία άρχισαν ταραχές, γιατί οι αξιώσεις της Προνομιούχου υποδούλωναν τους παραγωγούς.
Εκείνο το χρόνο (του 1910) το εισόδημα της σταφίδας δεν ήταν ικανοποιητικό γιατί έγιναν μεγάλες καταστροφές όλων των σταφιδαμπέλων, στις 21 και 22 του Απρίλη, που ήταν προχωρημένη η βλάστηση. Κατά τη διάρκεια της θεομηνίας σημειώθηκε σεισμική δόνηση και κατατρόμαξε τους κατοίκους. Οι ώρες εκείνες για την Ηλεία ήσαν βιβλικές. Την καταστροφή των προϊόντων και, προπαντός, των σταφιδαμπέλων συμπλήρωσε και ο περονόσπορος, που αναπτύχθηκε με την παρατεταμένη ανομβρία. Στη ζωή τους οι κάτοικοι δέχτηκαν μία ακόμη απογοήτευση, που πυροδότησε τον αγώνα τους για νέες διεκδικήσεις. Για το σταφιδικό ζήτημα ανέβηκε στην Αθήνα Επιτροπή κατά τις αρχές Ιουλίου 1910, αλλά γύρισε άπραγη στις 21 του ίδιου μήνα και συγκρότησε μεγάλο συλλαλητήριο στον Πύργο για λογοδότησή του. Όλα τα περίχωρα συγκεντρώθηκαν στην πλατεία των καφενείων και διαδήλωναν συνθήματα εναντίον της Προνομιούχου Εταιρείας.
Ο πρόεδρος του Κτηματικού Συλλόγου, Ανδρέας Λεονταρίτης, μίλησε σχετικά στους συγκεντρωμένους και μεταξύ των άλλων ζητούσε για τελευταία φορά την απομάκρυνση της Προνομιούχου, το πλήθος ξέσπασε σε ζητωκραυγές: «Κάτω η Ενιαία».
Ο αστυνόμος του Πύργου, Εκκλησιάρχης, τηλεγράφησε προς την κυβέρνηση ότι την επόμενη Κυριακή απειλεί ο λαός της Ηλείας να κατέβει σε διαδήλωση στην πόλη του Πύργου και ότι θα βάλει φωτιά στις σταφιδικές αποθήκες, σε περίπτωση που δεν θα δεχθεί τα αιτήματά τους. Το τηλεγράφημα κατέδειχνε ότι οι τοπικές αρχές αδυνατούσαν να αντιμετωπίσουν τα ενδεχόμενα συμβάντα, λόγω της ελάχιστης δύναμής τους.
Ακόμη και την επόμενη ημέρα τα πνεύματα όλων των πολιτών εξακολουθούσαν να παραμένουν εξαγριωμένα. Οι διαδηλωτές βρίσκονταν σε διαρκή επαγρύπνηση και ήσαν έτοιμοι προς εξέγερση.
Κατά το 1910 το εισόδημα, παρ’ όλες τις καταστροφές, ήταν το εξής:
- Στο Δήμο Λετρίνων 24 εκατομ. Ενετικά λίτρα.
- Στο Δήμο Ολυμπίων 8 εκατομ. Ενετικά λίτρα.
- Στο Δήμο Ώλενας 3 εκατομ. Λίτρα.
Και η εσοδεία του χρόνου 1911 δεν ήταν καθόλου ικανοποιητική γιατί ο παράγων καιρός διέψευσε τους υπολογισμούς των παραγωγών, αφού στις 27 Ιουλίου μεσολάβησε μεγάλη καταστροφή στις αγροτικές καλλιέργειες. Ολική καταστροφή έγινε στις σταφιδαμπέλους γιατί βρίσκονταν στο κρίσιμο στάδιο της ωρίμανσης. Χαλάζι μεγάλου μεγέθους έπεσε σε όλη την περιφέρεια και οι γεροντότεροι κάτοικοι δεν θυμούνταν παρόμοια κατάσταση στη μέχρι τότε ζωή τους.
Την καταστροφή αυτή ακολούθησε πείνα και δυστυχία και οι παραγωγοί ζητιάνευαν τη φροντίδα του κράτους. Για το θέμα της δύστυχης κατάστασης στην Ηλεία, η εφημερίδα «Πατρίς» της Αθήνας στις 3-5-1912 έγραφε χαρακτηριστικά:
«Η Ηλεία: Μέχρι της ονειροπολουμένης χρυσής εποχής, κατά την οποίαν θα κατορθωθεί να μετράται με το πλούτος η Ελληνική παραγωγή, η πλούσια σε γεωργικά προϊόντα Ηλεία θα πεινά. Και είναι θέαμα αλγεινόν το περιεχόμενον, κυρίως εφέτος, από μίαν από τας ωραιοτέρας επαρχίας του κράτους. Αναφοραί ολοκλήρων χωρίων απευθύνθηκαν προς την κυβέρνησις ζητούσαι ως οίκτον αντίληψιν της πολιτείας υπέρ των δεινών των επιτιθέντων από τας τελευταίας θεομηνίας…»
Παρά την αλλαγή του πολιτικού κλίματος με την άνοδο στην εξουσία του Ελευθερίου Βενιζέλου, και την βελτίωση του κυβερνητικού σχήματος με την απομάκρυνση του παλαιοκομματισμού, η κατάσταση στην Ηλεία εξακολουθούσε να παραμένει η ίδια.
Το συμβούλιο της Επιτροπής στου σταφιδικού είχε αποστείλει ψήφισμα στον πρωθυπουργό Βενιζέλο για το γνωστό πάντοτε σταφιδικό θέμα. Μετά τη μελέτη του θέματος, ο πρωθυπουργός διαπίστωσε ότι οι απαιτήσεις της επιτροπής ήταν αδύνατο να δικαιωθούν και απέστειλε στους αρμόδιους του ψηφίσματος, Αθανασιάδη και Σταματόπουλο, το κάτω τηλεγράφημα.
«Υπουργικό συμβούλιο αδυνατούν μεταβάλει απόφασιν Προνομιούχου μη διακιουμένης κατά σύμβασιν ανεξελέγκτως, αλλά κατά κρίσιν ανδρός αγαθού αποφάσισεν εφεσιβάλει διαφοράν. Τοιαύτης αποφάσεως συμβουλίου αναγκάζει αναμείνομεν απόφασιν Εφετείου, είτα εξτάσομεν πρότασίν σας.»
Όταν έγινε γνωστό το περιεχόμενο του τηλεγραφήματος στους σταφιδοπαραγωγούς άρχισε νέα κινητοποίηση στην πλατεία των καφενείων του Πύργου. Τα πνεύματα εξαγριώθηκαν και απειλούνταν σοβαρά επεισόδια. Η κινητοποίηση των κατοίκων της Ηλείας ανησυχούσε τις Αρχές. Το βράδυ τη ίδιας ημέρας (στις 12-8-1912) έφθασαν στην πόλη του Πύργου 100 στρατιώτες. Τούτο σχολιάστηκε με δυσάρεστες κρίσεις από τον λαό, σε βάρος των κυβερνώντων.
Την Κυριακή που ακολούθησε είχε οριστεί η πραγματοποίηση του μεγάλου συλλαλητηρίου στην πόλη του Πύργου. Με την απόφαση αυτή έφτασαν εκεί άλλοι 180 στρατιώτες. Η συγκέντρωση των στρατιωτών ανησυχούσε το λαό της Ηλείας γιατί απειλούνταν αιματοχυσία. Οι κτηματίες όμως ήθελαν να συγκεντρωθούν σύσσωμοι να φωνάξουν τα δίκαιά τους προς την κυβέρνηση και να καταγγείλουν τα άτοπα που γίνονταν από τη σταφιδική Εταιρεία. Ως αποτέλεσμα της κινητοποίησης που ακολούθησε χωρίς σοβαρά επεισόδια, η κυβέρνηση απέρριψε τις προτάσεις της Εταιρείας για τα σταφιδικά στις 19-8-1912.
Οι αγωνιστικές κινητοποιήσεις άρχισαν να παγώνουν λόγω της εμπόλεμης κατάστασης και της πλοκής των εξωτερικών πραγμάτων της χώρας. Στο μεταξύ μεσολάβησε η επιστράτευση και η κήρυξη του Ελληνοτουρκικού πολέμου και οι οικογένειες των επιστράτων έπεσαν περισσότερο στη δυστυχία, γιατί τα εισοδήματα μειώθηκαν από την έλλειψη εργατικών χεριών.
Σελίδες: 44-51.
12. ΝΕΑ ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΣΤΑΦΙΔΙΚΟΥ
Η λήξη του πολέμου 1912-13, γιορτάστηκε με την απελευθέρωση αλύτρωτων Ελληνικών εδαφών αλλά η λύτρωση των κατοίκων της Ηλείας από τις εκδιώξεις του κράτους δεν είχαν ξεχαστεί. Ενώ τα πνεύματα περί το σταφιδικό είχαν καταπραϋνθεί, οι συνέπειες σε βάρος του κράτους δεν είχαν παραγραφεί.
Οι φυγόδικοι των περασμένων εποχών εξοντώθηκαν με κάθε μέσο και τρόπο από τις Αρχές, αλλά οι καταστάσεις δεν είχαν καθόλου αλλάξει γιατί τα χρέη παρέμεναν στην Τράπεζα η οποία, ενώ κατά το δανεισμό υποσχόταν ευημερία στον δανειζόμενο, κατέληγε σε ανελέητος διώχτης. Αιτία τούτου του σκληρού μέτρου ήταν και η κακοβουλία των χωρικών που φαίνονταν πάντοτε κακοπληρωτές και αναξιόπιστοι, αλλά και η Τράπεζα με τους βαριούς τόκους της και τις βραχυπρόθεσμες εισπρακτικές απαιτήσεις.
Κατά το 1915, η Τράπεζα κοινοποίησε κατασχετήρια στους αγρότες, με αντίκρισμα της κατάσχεσης το προϊόν του σταφιδοκάρπου και όχι της ακίνητης περιουσίας κατά τον συνηθισμένο τρόπο.
Από το άλλο μέρος οι έμποροι της σταφίδας, ως δανειστές των σταφιδοπαραγωγών, ανησυχούσαν πάντοτε κατά τις ημέρες της συγκέντρωσης της σταφίδας, γιατί οι χωρικοί έκρυβαν από αυτούς την πραγματική ποσότητα της εσοδείας τους και, πολλές φορές, το δηλωμένο εισόδημα δεν έφτανε να πληρώσουν τα χρέη.
Για τον λόγο αυτόν, οι έμποροι χρησιμοποιούσαν ένοπλους φύλακες, που παρέμεναν νύχτα και ημέρα στα αλώνια των παραγωγών χρεοφειλετών τους, για να μην αποσύρουν αυτοί μέρος της εσοδείας.
Μία πρωτοφανής όμως εκδίκηση επιφυλάχτηκε στον φύλακα ενός έμπορα στο χωριό Κολίρι του Πύργου που ξεπέρασε το ύψος της βαρβαρότητας.
Στις 2-8-1916, ο φύλακας Ι. Ταμπουρλάς από τη Μάνη, πήγε γα λογαριασμό του σταφιδέμπορα στο κτήμα του οφειλέτη του, Ιωάννη Πανταζή, με τον οποίο, χωρίς να υποψιαστεί ότι ήταν ο ίδιος, άρχισε φιλική συζήτηση. Τα λεγόμενα έφτασαν και στα χρέη, όπου ο φύλακας ζήτησε πληροφορίες για τον Πανταζή. Ξεστόμισε μάλιστα φοβέρες εναντίον του κι έστριβε το αρειμάνιο μουστάκι του και ψηλάφιζε την κουμπούρα που είχε στη ζώνη. Ο φύλακας ήθελε να εξακριβώσει τα χτήματα του οφειλέτη, του αφέντη του έμπορου, πόσον καρπό συγκέντρωσε και πόσον άλλον έχει σε αλώνι γείτονά του που δεν ήταν χρεοφειλέτης.
Ο χωρικός Πανταζής δεν άντεξε αυτή την κατάσταση και, χωρίς να χάσει καιρό, έδωσε στον φύλακα βαρύ χτύπημα με ροζιασμένο ραβδί στο κεφάλι και τον έριξε κάτω αναίσθητο. Στη συνέχεια, αφού τον ξεγύμνωσε, του έδεσε τα δύο πόδια, και έτσι που ήταν γυμνός, τα μυρμήγκια του έτρωγαν το σώμα.
Αρκετή ώρα μετά, όταν το θύμα συνήλθε, έβαλε τις φωνές και έτρεξαν οι περαστικοί Στ. Τσαγκάρης και Χ. Κανελλόπουλος, που τον απελευθέρωσαν από το μαρτύριο. Βιαιότητες εκείνη την εποχή γίνονταν απ’ όλες τις πλευρές και αιτία ήταν η φτώχεια των πολιτών και η πλεονεξία των δανειστών, που ανελέητοι επεδίωκαν πλουτισμό σε βάρος της φτωχότερης τάξης.
Ένας λόγος περισσότερος ήταν τους χρόνους εκείνους που οι χωρικοί, ένεκα του αποκλεισμού, δεν είχαν ψωμί και αναγκάζονταν να παραμένουν ώρες ολόκληρες στην «ουρά» προκειμένου να προμηθευτούν μερικές οκάδες αλεύρι που μοίραζε με δελτίο η αστυνομία.
Η παλιά δόξα της σταφίδας που έκανε τους κατοίκους ευτυχισμένους άρχιζε λίγο λίγο να σβήνει. Οι σταφιδάμπελοι με τις συνεχείς καταστροφές από τους παγετούς και τις θεομηνίες είχαν γεράσει. Οι περισσότερες φυτείες ήσαν από την εποχή του Όθωνα και δεν απέδιδαν ικανοποιητικά, ούτε ανταποκρίνονταν στο κόστος της καλλιέργειάς τους.
Το είδος αυτό άρχισε να πέφτει σε μαρασμό και άφηνε στους παραγωγούς μόνο χρέη. Η Προνομιούχος Εταιρεία, για εξυπηρέτηση των παραγωγών, αλλά και να στραφούν οι χωρικοί προς άλλη καλλιέργεια, ανακοίνωσε τον Ιούλιο του 1916 ότι αποζημίωνε τους κτηματίες να ξεριζώσουν τις γερασμένες σταφίδες. Το ξερίζωμα έγινε μετά τον τρυγητό και τεμάχια που άλλοτε λάμβαναν οι γερασμένες σταφίδες καλύφθηκαν με νέες, ή μέρος αυτών παρέμειναν χωράφια για δημητριακά. Με το μέτρο αυτό άρχιζαν να μειώνονται οι εκτάσεις της σταφιδοκαλλιέγειας, η οποία είχε αποδώσει στους χωρικούς πλούτο αλλά και δυστυχία.
Η μονοκαλλιέργεια της σταφίδας ήταν αιτία της έλλειψης άλλων καλλιεργειών, σιταριού, αραποσίτου και προπαντός των ελαιών, οι οποίες τον περασμένο αιώνα άρχισαν να καλλιεργούνται περιορισμένα, αφού μεγαλύτερο μέρος της γης καταλάμβαναν οι σταφίδες. Οι ελιές που υπήρχαν. Τις είχαν φυτέψει οι χωρικοί γύρω από τις σταφίδες, αλλά κατά παράδοξο λόγο επικράτησε η αντίληψη ότι τα ελαιόδενδρα ζημιώνουν την ανάπτυξη της σταφίδας και κατά το 1870 πολλά αποκόπηκαν.
Σελίδες: 51-55.
13. ΠΟΛΕΜΟΙ ΚΑΙ ΔΥΣΤΥΧΙΑ
Με τον αποκλεισμό του 1917 και την πείνα που ακολούθησε στον Ελληνικό λαό, η Ηλεία της μονοκαλλιέργειας της σταφίδας στερείτο από σιτάρι και αραποσίτι για τη διατροφή του λαού και οι κάτοικοι περιήλθαν σε δεινή δυστυχία, περιμένοντας την ενίσχυση της πολιτείας.
Σελίδες: 55, 56.
14. ΜΕΙΩΣΗ ΤΗΣ ΤΙΜΗΣ ΤΗΣ ΣΤΑΦΙΔΑΣ ΚΑΙ ΝΕΑ ΣΥΛΛΑΛΗΤΗΡΙΑ
Ενώ όμως γίνονταν οι κινητοποιήσεις για την εξασφάλιση των καλύτερων όρων πώλησης του προϊόντος, ξέσπασαν στην Ηλεία στις 12-9-1919 κατακλυσμιαίες βροχές και μεγάλη θεομηνία που έφερε καταστροφές και πλημμύρες.
Παρ’ όλες τις καταστάσεις που παρουσιάζονταν, η αναλογία της καλλιέργειας της σταφίδας ήταν και παρέμενε μεγάλη. Στην όλη εκμεταλλευόμενη έκταση των 110.712 στρεμμάτων περίπου, οι αναλογίες ήσαν:
– Σταφιδάμπελοι, 57.606 στρέμματα.
– Άμπελοι, 10.729 στρέμματα.
– Αγροί, 34.286 στρέμματα.
– Περιβόλια και ελιές, 2.641 στρέμματα.
Από πλευράς των παραγωγών γίνονταν κατά καιρούς έντονες διαμαρτυρίες υπό τη μορφή συλλαλητηρίων. Ένα από αυτά τα συλλαλητήρια έγινε στις 30-5-1924, στον Πύργο, με αιτία την κατανάλωση της σταφίδας.
Τον επόμενο μήνα, στις 6 Σεπτέμβρη, μεσολάβησε η μεγάλη Εργατική απεργία όλων των τάξεων, με συμμετοχή και των εργατών του καπνεργοστασίου στην πόλη του Πύργου, αδερφών Καραβασίλη.
Όλοι οι απεργοί ζητούσαν επίλυση των αιτημάτων του κλάδου στον οποίο ο καθένας ανήκε. Η απεργία αυτή δημιούργησε πρόβλημα στη μεταφορά της σταφίδας από τα αλώνια των παραγωγών, που ήταν έτοιμη για τις αποθήκες. Το εργατικό κέντρο, μετά από διαπραγματεύσεις, επέτρεψε στους παραγωγούς να μεταφέρουν φορτία σταφίδας, με σκοπό να κατορθωθεί η διάσπαση της απεργίας. Στη φόρτωση και τη μεταφορά εργάζονταν, μεταξύ των εργατών, γυναίκες και παιδιά… Τα αιτήματα των απεργών έγιναν δεκτά και οι εργασίες της φόρτωσης άρχισαν κανονικά από τους εργάτες των Σωματείων.
Μέχρι τις ημέρες του 1924 το σταφιδικό ζήτημα δεν είχε παρουσιάσει κανένα σημάδι βελτίωσης. Οι εποχές της αντιδικίας των παραγωγών με το κράτος τίποτε θετικό δεν απέδωσαν στο πρόβλημα τούτο. Η μόνη βελτίωση, που ήταν η πλέον αποδοτική, ήταν η ίδρυση του εργοστασίου Οίνου και Οινοπνευμάτων, όπως έχει αναφερθεί, το οποίο απορροφούσε μέρος του σταφιδικού εισοδήματος και έδινε κίνηση στο λιμάνι του Κατακόλου. Από εκεί γινόταν εξαγωγή οίνων στη Σέττα και στη Γαλλία, αλλά και στη Μάλτα.
Το προϊόν της σταφίδας κατά τους χρόνους εκείνους ήταν δαπανηρό. Το 1925 οι δαπάνες κατά στρέμμα ήσαν 700 δραχμές. Στην περιφέρεια της Ηλείας καλλιεργούνταν περί τα 100 χιλ. στρέμματα σταφιδαμπέλων. Τα μεροκάματα είχαν αυξηθεί έναντι των περασμένων χρόνων και η τιμή της σταφίδας είχε μείνει στα κατώτερα επίπεδα λόγω της κάθε τόσο υποτίμησης.
– Το 1913 και 14 τα μεροκάματα των ανδρών ήσαν 3-4 δραχμές, των γυναικών 2 και των παιδιών 1,20 δραχμές.
– Το 1925 τα μεροκάματα των ανδρών ήσαν 45 δραχμές, των γυναικών 25 και των παιδιών 18 δραχμές.
– Το 1926 τα μεροκάματα των ανδρών ήσαν 40 δραχμές, των γυναικών 23-25 και των παιδιών 15-18 δραχμές.
– Το 1913-14 η ετήσια δαπάνη για συντήρηση αγροτικής οικογένειας με 2 γονείς και 5 παιδιά ήταν 1500 δραχμές. Το 1925 ήταν 12 χιλιάδες δραχμές και το 1926 ήταν 41 χιλιάδες δραχμές.
Το 1927 η καλλιέργεια της σταφίδας έκλεισε έναν αιώνα ζωής, αλλά τα προβλήματα που άφησε πίσω της δικαίωσαν κατά κάποιο τρόπο τις προβλέψεις του γεωπόνου Χριστόφορου Κρατερού, όταν το 1828 έλεγε ότι «ζημίαν μάλλον παρά κέρδος θέλει προξενήσεις».
Ο αιώνας που κύλησε πάνω στην Ηλειακή γη, σημαδεύτηκε από τρομερά κοινωνικά γεγονότα, συλλαλητήρια, μαχητικά και ειρηνικά και από κάθε είδους αγώνες. Οι καταστάσεις άλλαζαν κάθε φορά, αλλά η ζωή των κατοίκων έμενε στη διαρκή αταξία και στη δεινή φτώχεια.
Τα πνεύματα των σύγχρονων σταφιδοπαραγωγών κοιμούνταν στο λήθαργο των πολιτικών καταστάσεων και ξυπνούσαν πάλι στη ματαιότητα των αγώνων τους.
Ο απόηχος της τοκογλυφίας των περασμένων δεκαετιών δεν είχε κοπάσει ακόμα και στην εποχή του 1929 με τις «χρονίζουσες» υποθέσεις πλειστηριασμών και κατασχέσεων από την τράπεζα και τους τοκογλύφους. Αιτία των χρεωστικών καταστάσεων ήταν κατά καιρούς οι φυγοδικίες, οι διαμάχες δανειστών και δανειζομένων και, όχι σπάνιες φορές, οι απόπειρες φόνων.
Το εισόδημα της σταφίδας έχανε την αξία του με τις συνεχείς υποτιμήσεις, με τα υπέρογκα έξοδα και, το πλέον σοβαρό, τη μειωμένη ζήτηση από το εμπόριο του εξωτερικού Όλοι γνώριζαν (κυβερνώντες και μη) ότι είχε παρέλθει η εποχή που οι σταφιδοπαραγωγοί ήσαν σε θέση να «ρίξουν» την κυβέρνηση με τις κινητοποιήσεις τους, όπως συνέβη κατά το παρελθόν. Δεν τους απασχολούσε πλέον η μαχητική αδιαλλαξία των μαχητών του σταφιδικού ζητήματος με τα μεγάλα συλλαλητήρια.
Στις 29-9-1930 έγινε πανηλειακό συλλαλητήριο στην πόλη του Πύργου και η βοή των διαδηλωτών αναζωογόνησε τις παλιές μνήμες. Τα στίφη των χωρικών τάραξαν για μια ακόμη φορά τη γαλήνη της πόλης.
Οι διαδηλωτές έφεραν μαύρες σημαίες και έριχναν πολλούς πυροβολισμούς στην πλατεία των καφενείων. Λόγοι εκφωνήθηκαν σχετικοί με το σταφιδικό θέμα.
Σελίδες: 57-68.
15. ΤΟ ΣΤΑΦΙΔΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ ΑΛΥΤΟ
Αν και έλειψαν σχεδόν από το προσκήνιο των αγώνων οι παλαίμαχοι του σταφιδικού και αν και όλα είχαν αλλάξει, το σταφιδικό παρέμενε άλυτο και αποτελούσε ένα φλογερό καμίνι στις ψυχές του σταφιδοπαραγωγικού κόσμου. Την κατάσταση μεγαλοποιούσαν πολλές φορές και τα περιστατικά των θεομηνιών που, κατά την κρίσιμη περίοδο της καλλιέργειας, παρουσιάζονταν. Πότε ως παγετοί, στο πρώτο στάδιο της βλάστησης, και άλλοτε με τις βροχοπτώσεις την εποχή της συγκομιδής όπου ο σταφιδόκαρπος αποξηραινόταν κάτω στα αλώνια.
Την τελευταία αυτή περίοδο, το εισόδημα της σταφίδας ήταν εντελώς απροστάτευτο γιατί δεν υπήρχαν ειδικά σταφιδόπανα για να προστατεύσουν τη σταφίδα που κείτονταν απλωμένη.
Η περίοδος εκείνη του Αυγούστου κατατρόμαζε τους παραγωγούς, όταν έβλεπαν στον ουρανό να παρουσιάζονται αραιά σύννεφα, που αλληγορικά οι χωρικοί τα ονόμαζαν «εμπόρους». Και τούτο γιατί πάντα τους έπαιρνε η βροχή το εισόδημα, σαν τους εμπόρους. Συχνά, ακουγόταν από τα πικραμένα τους χείλη η φράση «ήρθαν οι έμποροι» όταν αντίκριζαν τα ανεπιθύμητα σύννεφα, τα οποία ήσαν γι’ αυτούς πιο βάρβαρα και από τους πραγματικούς εμπόρους, αφού η ανελέητη βροχή έσερνε τη σοδειά στα χαντάκια.
Μία πρωτοφανής εξάλλου καταστροφή από φοβερό παγετό συνέβη το Μάρτη του 1931, που έκαψε εντελώς την μόλις αναπτυσσόμενη βλάστηση. Οι χωρικοί μετά από τούτο το γεγονός, εγκαινίασαν εποχή συλλαλητηρίων.
Σελίδες: 68, 69.
16. Η ΠΟΛΙΤΕΙΑ ΚΑΙ ΤΟ ΣΤΑΦΙΔΙΚΟ
Μετά το 1934 οι καταστάσεις στη χώρα διαγράφονταν σκοτεινές με τα εσωτερικά γεγονότα. Η κρίση της οικονομίας κατά χρονικά διαστήματα έφερνε σε αμηχανία τους παραγωγούς, αλλά κινητοποιήσεις ήταν αδύνατο να οργανωθούν κάτω από το ανάστατο πολιτικό κλίμα.
Η φτώχεια και η δυστυχία βάραινε τους παραγωγούς και γενικά τα πλήθη του Ελληνικού λαού, σε μία εποχή που διαγράφονταν στον ορίζοντα πολεμικά γεγονότα.
Οι απεργίες και οι εργατικές διαδηλώσεις γίνονταν γενικές και ταξικές και είχαν περισσότερο ιδεολογικό χαρακτήρα. Τις κινητοποιήσεις αυτές διέκοψε η δικτατορία του Μεταξά, το 1936.
Στο μεταξύ ακολούθησε ο Ελληνοϊταλικός πόλεμος και η κατοχή (1940-1944), που έφεραν το προϊόν της σταφίδας σε μηδενική βάση, λόγω της έλλειψης των γνωστών φαρμάκων (γαλαζόπετρα και θειάφι) για την καταπολέμηση των ασθενειών περονόσπορου και λώβας.
Η περίοδος εκείνη ήταν για την σταφιδοπαραγωγή ένας νέος σταθμός και η περίοδος έως το 1952 ήταν σχεδόν μεταβατική, οπότε αφυπνίζεται ξαφνικά το σταφιδικό ζήτημα με διαδηλώσεις των σταφιδοπαραγωγών για τα άλυτα από δεκαετίες αιτήματά τους.
Η νέα κατάσταση έφερε νέες κινητοποιήσεις με νέα πρόσωπα, με διαφορετικά ιδανικά, που μπορεί να χαρακτηριστούν «αγροτικοπολιτικά». Οι σύγχρονες διαδηλώσεις των σταφιδοπαραγωγών γίνονταν με φανατισμό.
Το λιμάνι του Κατακόλου είχε χάσει την παλιά δόξα του κάτω από την πίεση των χρόνων και των σκληρών συνθηκών που είχαν ταλαιπωρήσει την Ηλεία και άφησαν κληροδότημα την πολυτάραχη τοπική ιστορία. Τα φορτηγά πλοία ήταν δύσκολο να αγκυροβολήσουν προς φόρτωση σταφίδας και τούτο έφερνε καθυστέρηση στις εμπορικές συναλλαγές και ακολουθήθηκε η μεταφορά από την ξηρά με αμάξια και τραίνα και αυτό επιβάρυνε οικονομικά κατά πολύ τους παραγωγούς από τη διαφορά των κομίστρων.
Μετά το 1957, το προϊόν της σταφίδας άρχιζε να παίρνει δευτερεύουσα θέση στην καλλιέργεια της Ηλειακής γης. Οι παραγωγοί κατάλαβαν πλέον ότι η καλλιέργεια της σταφίδας δεν ήταν συμφέρουσα και άρχισαν να στρέφονται σε άλλες γεωργικές κατευθύνσεις, όπως π.χ στην πεδινή Ηλεία καλλιέργησαν πατάτα, καρπούζια, πεπόνια και γενικά όλα τα άλλα κηπευτικά, ενώ στις υπόλοιπες περιοχές τις ελιές, σιτάρια κι αραποσίτια.
Οι φυτείες της σταφίδας παραμελήθηκαν περισσότερο γιατί, τόσο η μετανάστευση, όσο και η μανία της φυγής προς τα αστικά κέντρα, στέρησαν την προσοδοφόρα Ηλεία εργατικών χεριών. Έτσι οι εναπομείναντες μεμονωμένοι παραγωγοί έχασαν την αγωνιστικότητά τους, γενόμενοι έρμαια των πλανόδιων εμπόρων.
Μετά το 1970, η εφαρμογή του αναδασμού της γης και ανακατανομή της στους δικαιούχους έφερε σύγχυση, με αποτέλεσμα οι λάτρες της σταφιδοκαλλιέργειας να βαπτιστούν γεωργοί και οι γεωργοί κτηματίες.
Η ανεπιθύμητη τούτη μεταστροφή επαγγέλματος ήταν αιτία να εγκαταλειφθούν από αυτούς οι σταφιδοφυτείες.
Το σταφιδικό ζήτημα έπαψε να υπάρχει για τις σύγχρονες κυβερνήσεις της χώρας. Έπαψαν και οι κραυγαλέες φωνές των πάντοτε αδικημένων σταφιδοπαραγωγών της Ηλείας. Οι αγώνες, οι συγκινήσεις οι ευτυχισμένες ημέρες της άνθησης της Ηλειακής οικονομίας που έφεραν στη ζωή των κατοίκων και ευτυχία και θλίψεις, έμειναν πλέον στο παρελθόν και στην ιστορία.
Για τις μεμονομένες εκτάσεις της σταφιδικής καλλιέργειας,εφαρμόστηκαν μέθοδοι εξόντωσης με την αποζημίωση των όσων σταφιδαμπέλων ξερριζωθούν,απαγορεύοντας να αντικατασταθούν με νέες φυτείες.
Τις εκτάσεις που άλλοτε καλλιεργούνταν κατά πολύ οι περιβόητοι όλων των εποχών σταφιδώνες, διαδέχτηκαν τα δημητριακά και τα εσπεριδοειδή προϊόντα, που άλλαξαν όψη στην Ηλειακή γη, μα δεν άλλαξαν τη ζωή των κατοίκων προς το καλύτερο, με τη μονοκαλλιέργεια του αραβοσίτου.
Οι αγώνες των σταφιδοπαραγωγών από την ανατολή του περασμένου αιώνα έως τη δύση του σημερινού αντιμετώπισαν την αστοργία κατά καιρούς της πολιτείας, που οι υποσχέσεις της γίνονταν προσμονή και μάταιες προς το μέλλον αναζητήσεις.
Σελίδες: 72-77.
ΕΠΙΛΟΓΟΣ
Η καλλιέργεια των λίγων εκτάσεων από τους μεμονωμένους σταφιδοπαραγωγούς ενεργείται σαν από κεκτημένη συνήθεια της διατήρησης του είδους αυτού, που οι πάπποι και οι προσπάπποι άφησαν ως κληροδότημα στους κατοπινούς.
Καμιά στοργή δεν εκδηλώθηκε για το ευγενές προϊόν της σταφίδας, όπου η μελετημένη διάλυση του Αυτονόμου Σταφιδικού Οργανισμού (ΑΣΟ), δημιούργησε νέες εντάσεις και σύγχυση στους μεμονωμένους παραγωγούς, οι οποίοι παραμένουν μετέωροι ανάμεσα στις διεκδικήσεις του προϊόντος τους από τον ΑΣΟ και τελευταία από την Ένωση Αγροτικών Συνεταιρισμών.
Η τιμή της σταφίδας τον τελευταίο καιρό καθορίζεται μετά από συνεννόηση με τους παραγωγούς και η τιμή που προσφέρουν οι έμποροι είναι μηδαμινή.
Για την πώληση της σταφίδας έχουν πλέον καθοριστεί δύο τρόποι παραλαβής. Ο ένας είναι της άμεσης παραλαβής με την τρέχουσα τιμή της αγοράς και ο άλλος είναι η παράδοση της σταφίδας στην Ένωση με τιμή προκαταβολής 100 δραχμές ανά κιλό και η παραχώρηση εμπορίας του προϊόντος στην οργάνωση η οποία θα εξοφλεί τους σταφιδοπαραγωγούς μέχρι το τέλος του χρόνου.
Και, όπως μαρτυρούν τα φαινόμενα, θα έρθει η εποχή που οι χωρικοί της Ηλείας θα διαβάζουν στα βιβλία, πως κάποτε, υπήρχε ένα φυτό που λεγόταν «Σταφίδα».
Σελίδες: 77, 78.
*Πηγή ενημέρωσης: Βύρων Δάβος – Τα σταφιδικά της Ηλείας 1827-1997.
